ساسان قجر: قانع به معرفی جشنواره پانتومیم زنجان در رتبه چهارم جهان نیستم

نگار امیری: ساسان قجر، بازیگر و کارگردان فعال حوزه پانتومیم و دبیر دومین جشنواره بین‌المللی پانتومیم زنجان فعالیت خود را از سال 1375 در این عرصه آغاز کرد. پیگیری‌های مستمر این هنرمند طی ده سال با حمایت اداره‌کل هنرهای نمایشی و اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان منجر به تاسیس خانه پانتومیم ایران و همچنین برگزاری جشنواره‌ای تخصصی در زمینه پانتومیم شد. 

جشنواره‌ای که در دوره نخست برگزاری در بخش ملی و در گام دوم خود با دعوت از هنرمندان پنج کشور ایتالیا، ژاپن، ترکیه، تونس و پاکستان به عنوان رویدادی بین‌المللی شناخته شد و از هفدهم تا بیستم مهر در فرهنگسرای امام خمینی زنجان میزبان هنرمندان و علاقه‌مندان این هنر شد.

برگزاری جشنواره زنجان و عملکرد خانه پانتومیم ایران بهانه‌‎ای شد تا گفت‌گویی با ساسان قجر داشته باشیم.

پیش از هرچیز کمی از پیشینه پانتومیم و سیر تحول این هنر برای‌مان بگویید....

اگر سیر تاریخی این هنر را بررسی کنیم به انسان‌های اولیه و ارتباط آن‌ها با یکدیگر و محیط پیرامون‌شان می‌رسیم. بعد از گذشت سال‌ها و تکامل زندگی بشری، این زبان بین‌المللی در هر کشوری به شکل لال‌بازی نمود پیدا کرد و خود را در نمایش‌های آیینی نشان داد. لال بازی یا پانتومیم پیش از این به عنوان میان‌پرده در تئاترهای یونان باستان برای رفع خستگی تماشاگر اجرا می‌شد. این میان‌پرده‌ها کم‌کم از حالت اصلی خود به شکل غیرحرفه‌ای تنزل پیدا کرد و نگاه‌ها نسبت به آن متفاوت شد. پانتومیم در طول تاریخ دچار فرازونشیب‌های زیادی شد تا این‌که به هنرمندان نسل جدید رسید. مارسل مارسو محبوب‌ترین هنرمند پانتومیم عصر حاضر است. او به جای چندین نفر روی صحنه به اجرا می‌پرداخت و شیوه خاص او به نام لامیم شناخته شد. مارسل مارسو پیش از مرگش گفته بود امیدوارم فردی ظهور کند و شکل جدیدی از پانتومیم را به نمایش بگذارد. پس از او، ژاک لکوک بنیان‌گذار حرکت‌های فیزیکال ظهور کرد. او برای انتقال مفاهیم، از ایده تلفیق استفاده از حرکات ورزشی با هنر استفاده کرد.

با توجه به محبوبیت مارسل مارسو نسبت به دیگر هنرمندان فعال این عرصه، این جمله که محبوبیت پانتومیم به واسطه هنرمند اجراگر آن است، چقدر درست است؟

قطعا اجراکننده قدرتمند می‌تواند در محبوبیت این هنر تاثیرگذار باشد؛ اما اجراکننده زمانی محبوب می‌شود که مخاطب از آنچه ارائه کرده لذت ببرد. در واقع اگر منبع اجرا خوب نباشد هیچ کس به آن جذب نخواهد شد.

و اما جایگاه این هنر و هنرمندان آن در ایران را چطور ارزیابی می‌کنید و برگزاری جشنواره پانتومیم چقدر در این مسیر موثر خواهد بود؟

متاسفانه در کشور ما نگاه خوبی به این هنر نیست. اجراهای خیلی بد در تلویزیون و دیگر فضاهای اجتماعی باعث نزول جایگاه این هنر شده است. گله من از بزرگان تئاتر است که نمی‌دانم چرا به پانتومیم با گوشه چشم نگاه می‌کنند. ما در تلاش هستیم تا این نگاه‌ها را عوض کنیم و برای این موضوع دست یاری‌مان را به سوی تمام مدیران فرهنگی دراز می‌کنیم. بنیاد و پایه تئاتر، هنر بدن و مایم است. ما با برگزاری جشنواره بین‌المللی پانتومیم زنجان و تاسیس خانه هنر پانتومیم ایران سعی در معرفی این هنر و جایگاه هنرمندان این عرصه داریم. بر اساس همین رویکرد برای تاسیس شعبه‌ای از خانه پانتومیم ایران در مجموعه تئاترشهر با مدیرکل هنرهای نمایشی صحبت‌هایی داشتیم و در صورت اجرایی شدن این امر، علاقه‌مندان می‌توانند به‌صورت متمرکز و زیر نظر استادان شناخته‌شده این عرصه با برنامه‌ریزی و ساماندهی منسجم به فراگیری تکنیکی هنر پانتومیم بپردازند.

با توجه به این‌که جشنواره پانتومیم زنجان در دومین دوره برگزاری با دعوت از هنرمندان سایر کشورها اولین گام خود را برای معرفی این هنر به جهانیان برداشته است، فکر می‌کنید چقدر زمان لازم است تا زنجان به عنوان قطب پانتومیم آسیا شناخته شود؟

در این ده سالی که برای شکل‌گیری و برگزاری جشنواره پانتومیم تلاش کردم، بخشی از فاصله برای رسیدن به این نتیجه از بین رفت. خوشبختانه با همت اداره‌کل هنرهای نمایشی و دیگر بزرگواران و یک‌دلی مدیران استان زنجان فاصله خیلی کم است. برنامه‌ریزی‌های ما برای برپایی جشنواره سوم از همان فردای اختتامیه این رویداد بین‌المللی آغاز شد و این موضوع نیاز به یک هم‌دلی دوباره فراتر از دوره قبل دارد. هر جشنواره‌ای در گام اول دچار ضعف و کاستی‌هایی است اما باید آن‌ها را از بین ببریم و از همین حالا برای دعوت از کشورهای بیشتر و برگزاری نشست‌های بین المللی برای بازتاب جهانی اقدام کنیم.

ما اکنون سه جشنوراه بین‌المللی معتبر در فرانسه (مهد پانتومیم مدرن)، ایتالیا (خاستگاه آثار کمدی) و انگلیس داریم که هریک در مقوله‌ای خاص قوی هستند. من به معرفی جشنواره بین‌المللی پانتومیم زنجان در رده چهارم جهان قانع نیستم ، تلاش می‌کنم تا این جشنواره به سطحی برسد که همه هنرمندان داخلی و خارجی برای حضور در آن اقدام کنند.

ما برای بین‌المللی شدن به صورت جدی‌تر نیازمند حضور گروه‌های بین‌الملل در بخش رقابتی هستیم. در دوره سوم شاهد این اتفاق خواهیم بود...

این اتفاق در دوره چهارم برگزاری جشنواره بین‌المللی پانتومیم خواهد افتاد. بچه‌های ما با توجه به استعداد فراوان‌شان حرف‌های زیادی برای گفتن در این زمینه دارند. اما باید توجه داشته باشیم که آموزش را پله به پله از شهرها و استان‌ها شروع کرده‌ایم و ادامه خواهیم داد. با توجه به اولین دوره بین‌المللی شدن رویداد و همچنین به‌واسطه تجربه کم هنرجویان، حفظ روحیه‌شان و رویکرد آموزشی جشنواره، گروه‌های بین‌الملل را برای برگزاری کارگاه و اجرا در بخش غیررقابتی دعوت کردیم؛ اما خانه پانتومیم ایران در نظر دارد در بخش تجربه‌های پویا که شاید در سال بعد با عنوان بخش کشف استعدادهای جوان شناخته شود، علاقه‌مندانی که استعداد دارند اما تکنیک نمی‌دانند، جذب کرده و با کارگاه‌های آموزشی، آن‌ها را برای حضور در دوره‌های بعد و بخش‌های رقابتی آماده کند.

بخشی از اجراهای دومین جشنواره بین‌المللی پانتومیم زنجان با عنوان (کارگاه خانه پانتومیم) ارائه شد. در مورد چگونگی تولید این آثار و این‌که چرا نام نویسنده و کارگردان مشخصی ذکر نشده بود، بگویید...

از اردیبهشت ماه سال 1402 و تاسیس و راه‌اندازی خانه پانتومیم سعی ما آموزش پله‌به‌پله تکنیک پانتومیم به هنرجویان و علاقه‌مندان در شهرها و استان‌های کشور بود تا به هنرجویان بیاموزیم که هر حرکتی پانتومیم یا مایم نیست. حرکت زمانی درست است که مفهومی را به مخاطب منتقل کند.  خروجی این دوره‌ها با محتواهای متفاوتی در قالب پانتومیم خیابانی، کودک و قصه‌های مبتنی بر داستان‌های آیینی_سنتی در دومین جشنواره بین‌المللی پانتومیم به نمایش گذاشته شد. در این راستا سعی کردیم آثار خانه پانتومیم را فارغ از بخش‌های رقابتی مورد ارزیابی قرار دهیم و با برگزاری کارگاه‌های آموزشی هنرجویان را برای فعالیت‌های آتی و حضور در دوره سوم جشنواره آماده کنیم. بخشی از پروپوزال اصلی خانه پانتومیم، نگاهی نو به آیین‌ها و انگاره‌های بومی از فرهنگ و هنر ایرانی است که سعی دارد این محتواها به شکل امروزی و مدرن با هنر پانتومیم روی صحنه ارائه شود. از شمال تا جنوب کشور ما پر از آیین‌، مراسم و داستان‌هایی به شکل منظوم و منثور است که می‌توان آن‌ها را در قالب پانتومیم در معرض دید مخاطبان قرار داد. هنر بی‌کلام به اشکال متفاوتی همچون مراسم زار در مناطق جنوبی کشور، حرکات نمایشی در زمان کاشت، داشت و برداشت محصول به همراه شعر و آوازهایی در شمال کشور وجود دارد. همچنین ما در کردستان و  مناطق غربی شاهد حرکات آیینی به‌مناسبت‌های متفاوتی چون عروسی، عزا و حماسه هستیم. این‌ها تنها بخش کوچکی از  آیین‌های بومی و سنتی ایران زمین است که می‌تواند با بدن و فرم به نمایش گذاشته شود. از آنجا که ما تاکنون این آداب و رسوم را با نگاهی متفاوت مورد توجه قرار نداده‌ایم، از نظر بسیاری از هنرجویان خانه پانتومیم، پرداختن به آن‌ها غیرممکن به نظر می‌رسید اما با این موضوع با آموزش میسر شد و ما در خروجی کارگاه‌ها شاهد نمونه‌هایی چون «ریشه»، «شمشیر» و «رهده دو بال» بودیم.

با این تفسیر خیلی  با اجرای آثار غیر ایرانی موافق نیستید...

نه، ما به هیچ وجه مخالف اجرای شاهکارهایی چون «مکبث» و «لیرشاه» در قالب پانتومیم نیستیم ولی باید هنرجویان را به سمت استفاده از داستان‌های آیینی و سنتی خودمان هدایت کنیم.  پانتومیم یک زبان جهانی است که با کمک آن می‌توانیم آیین‌ها، آداب و رسوم ایران را بدون کلام به دنیا و جهانیان معرفی کنیم.  قطعا این کار مستلزم صرف زمان برای آموزش تکنیکی و رسیدن به نتیجه مطلوب است. 

در بخشی از سخنان‌تان به نمایش‌ کودک و خیابانی اشاره کردید. اما تنها شاهد آثار خیابانی و استقبال خوب مخاطبان از آن‌ها بودیم. کار کودک برای این دوره در نظر گرفته نشده بود...

ما در تولیدات خانه پانتومیم ایران ایده‌هایی برای تولید نمایش‌های خیابانی و کودک داشتیم. یکی از گروه‌ها در نظر داشت تا نمایش «شنگول و منگول» را به شکل پانتومیم اجرا کند و البته ایده توصیفی خوبی هم ارائه کرد اما متاسفانه به دلایل مختلف کار به جشنواره نرسید وگرنه ما از ایران در بخش کودک هم شاهد اجرا بودیم. البته در این پانتومیم «حیوانات دیوانه» به نویسندگی و کارگردانی آندریا فدی از کشور ایتالیا حضور داشت که مورد استقبال خوبی هم از سوی مخاطبان قرار گرفت.

در مورد آثار خیابانی هم ما اجراهایی از ایران و ترکیه داشتیم. اجرای نمایش خیابانی بدون کلام کار سختی است و به قدرت بازیگر و تمرکز تماشاگر نیازمند است. ما ده روز یک نمایش خیابانی پانتومیم را در قالب میم‌کشف با کمک علیرضا ناصحی، بازیگر و کارگردان فعال عرصه حوزه پانتومیم اجرا کردیم و تجربه خوبی در این زمینه داشتیم. خوشبختانه با توجه به این‌که نمایش‌های خیابانی زیادی در زنجان اجرا می‌شود؛ مخاطبان با این هنر آشنایی زیادی دارند. ارتباط مخاطبان با این آثار هنرمندان بین‌المللی را شگفت‌زده کرده بود. این ارتباط به‌واسطه تغییر سبک زندگی نسل جدید و علاقه آن‌ها به ایجاز شکل می‌گیرد. نسل جدید برای ارتباط برقرار کردن به سمت ایموجی و استیکر رفته است؛ در واقع او تلاش می‌کند تا مفاهیم را با سرعت دریافت کند و پانتومیم نیز همان هنر ایجاز و خلاصه‌گویی است که مفاهیم بزرگ و عمیق را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به اشتراک می‌گذارد. این ایجاز باعث ناب و منحصربه‌فرد بودن پانتومیم است.

و در آخر، برنامه‌های آموزشی خانه پانتومیم ایران برای سال‌ آتی قرار است در کدام‌یک از استان‌های کشور انجام شود؟

در تلاش هستیم تا به همت اداره‌کل هنرهای نمایشی و انجمن هنرهای نمایشی ایران در هر استان فضایی برای آموزش هنرجویان و علاقه‌مندان به این حوزه ایجاد کنیم. قطعا داشتن شعبه‌های متفاوت در استان‌ها باعث یک‌دستی آموزش می شود. مدرسان خانه پانتومیم ایران از مباحث روز پانتومیم دور نیستند و قطعا این موضوع باعث رشد فنی و تکنیکی بچه‌ها می‌شود. به‌زودی با استادانی چون علیرضا خمسه، رضا کشاورز، علیرضا ناصحی و دیگر عزیزانی که از این هنر دور نیستند، نشست‌هایی خواهیم داشت و جمع‌بندی این جلسات را به عنوان ساختار اساسی خانه پانتومیم ایران به تهران می‌فرستیم تا اهداف اصلی مشخص شود و برای اجرایی شدن آن اقدام کنیم. علاوه بر این اگر بتوانیم فیلم اجرای کشورهای دیگر را با کمک بخش بین‌الملل اداره کل به دست بیاوریم و در اختیار هنرجویان قرار دهیم، شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود. پانتومیم عمل خالص است و دیدن فیلم برای آموزش تاثیرگذار است.