شبیه‌خوان آذری‌زبان در گفتوگو با ایران تئاتر عنوان کرد
اسدالله بیگدلی: تعزیه‌خوان نباید فقط به صدایش اکتفا کند
اسدالله بیگدلی رئیس انجمن تعزیه شهرستان خدابنده زنجان، رواج شبیه‌خوانی به زبان آذری در استان زنجان را از نقاط عطف تعزیه می‌داند و معتقد است زنجان به عنوان پایتخت تعزیه آذری‌زبان در ایران باید با احیای مجالس غریب، نوآوری در مجالس تعزیه داشته باشد. او هم‌چنین می‌گوید تعزیه‌خوانی که فقط به صدایش اکتفا می‌کند و به محتوا و متن و موضوع و تاریخ اهمیت نمی‌دهد؛ برای این مخاطب باسواد این روزها جذاب نیست.
اسدالله بیگدلی رئیس انجمن تعزیه شهرستان خدابنده است که سابقه بیش از 35 سال تعزیه‌خوانی دارد. از وقتی پنج‌ساله بود در روستا به مکتبخانه رفت و قرآن خواندن را آموخت و چون صدای خوبی داشت، اذان می‌گفت. میرزای مکتبخانه تعزیه‌خوان بود و وقتی صدای اسدالله نوجوان را شنید، به او فنون تعزیه را آموخت و از آن هنگام با تعزیه آشنا شد و به اجرای شبیه‌خوانی پرداخت.
خبرنگار ایران تئاتر در زنجان با این پیشکسوت تعزیه گفت‌وگویی انجام داده که در ادامه می‌خوانید.
مختصری در خصوص تاریخچه تعزیه توضیح دهید.
شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی از ابتدا در مناطق مختلف کشور عراق به‌صورت گفتوگو-نمایش یا کاروان‌گردانی بوده که به‌مرور این مراسم وارد ایران شده و در دوره حکومت آل‌بویه در ایران تقویت می‌شود. این جریان به‌مرور به‌صورت نمایش درآمد و کم‌کم با روضه و شعر آمیخته شد. در دوره صفوی مکالمات این متن‌ها کاملاً به شعر تبدیل شد و با حفظ موسیقی سنتی و اصیل ایرانی به دوران قاجار رسید و در این دوره قاجار نقطه اوج خود را تجربه کرد.
تعزیه‌خوانی در زنجان چقدر قدمت دارد؟
تعزیه در استان زنجان و در مناطق مختلف استان زنجان از زمان صفویه قدرت گرفته و تا امروز هم بسیار تقویت شده، چون برای مثال عالمی مثل ملامصطفی هزینه زنجانی که خود یکی از علمای بزرگ و تاریخ‌دانان بزرگ بوده، خرافات و تحریفات را از تعزیه استان زنجان حذف کرده است. از دیرباز در منطقه ارمغان خانه توسط محمدحسن بیک‌افشار که آن موقع سراینده تعزیه بوده این رویکرد تقویت و نیز از طرف خرقان و آبگرم منطقه خرارود شهرستان خدابنده را تحت تأثیر قرار داده و هم‌چنین از طرف منطقه درجزین از جنوب استان زنجان را تحت سیطره فرهنگ تعزیه خود درآورد. در منطقه پری و ماهنشان هم از همان اوایل در دوره صفویه تعزیه شروع شده بود. ما اسنادی داریم که در استان زنجان، تعزیه در اوایل دوره صفوی در منطقه ماهنشان روستای پری روستای خیرآباد عزیزه خوران و در ارمغان خانه و منطقه خرارود شهرستان خدابنده با اختلاف یک دهه اوج گرفته و به مرکز استان زنجان راه یافته است.
اجرای تعزیه به زبان آذری در استان زنجان چه جایگاهی دارد؟
استان زنجان به‌عنوان مرکز و پایتخت تعزیه آذری‌زبان شناخته می‌شود، درگذشته قزوین هم جزو استان زنجان بوده و در نواحی از قزوین به زبان ترکی تعزیه را اجرا می‌کردند که آن‌هم نشئت‌گرفته از نسخه‌های محمدحسن خان خرقانی بوده و از مناطق پیرامون آبگرم آوج شروع شده است. مرحوم محمدحسن خرقانی متولد ۱۲۱۰ هجری شمسی بود و ۱۲۹۰ هجری شمسی هم از دنیا رفت و در طول عمر خود ۷۳ مجلس نسخه تعزیه آذری را به رشته تحریر درآورد. چون وسعت استان زنجان در منطقه آذری خیلی زیاد بود و از یک طرف با استان کردستان (در مناطقی از شهرستان بیجار)، از طرفی با استان همدان و از سویی دیگر با طارم و قزوین هم‌مرز بود و از طرفی هم با شمال کشور مرز مشترک داشت، همه تحت تاثیر تعزیه آذری زبان زنجان بودند. تعزیه ترکی در استان زنجان حتی امروز هم از همه نقاط ایران وسیع‌تر است و زنجان پایتخت تعزیه آذری‌زبان در ایران شناخته می‌شود.
شرایط این روز‌های تعزیه استان زنجان را چگونه می‌بینید؟
وضعیت تعزیه در استان زنجان بعد از انقلاب بسیار شایسته و ستودنی و عالی است و الحمدالله کم‌ترین موارد خرافات را در خودش دارد و مردم زنجان بینش بسیار بالایی نسبت به تعزیه دارند، تعزیه این استان در تمام نقاط کشور و حتی خارج از کشور هم حرف برای گفتن دارد.
به نظر شما تا چه اندازه می‌شود در تعزیه نوآوری به خرج داد و چه نوآوری‌هایی در این عرصه رخ داده است؟
چند نوآوری در گذشته انجام شده است مانند موسیقی زنده که در تعزیه استان زنجان قبلاً نبود ولی ما یک دهه است که موسیقی زنده را در تعزیه وارد کرده‌ایم؛ آن هم با دستگاه‌ها و ردیف‌های آوازی که مختص ترک‌زبان‌هاست مثل افشار، آذری، سه‌گاه آذری یا گوشه‌هایی از چهارگاه یا دستگاه شور و گوشه‌هایی که فقط در زبان ترکی اجرا می‌شود؛ امروزه موسیقی به‌صورت زنده در کنار تعزیه به رشد خود ادامه می‌دهد. نوآوری بعدی لباس است، تعزیه‌خوان‌های قبلی ما با یک قبای روحانی وارد صحنه می‌شدند و رعایت رنگ و لباس نمی‌شد اما در یک دهه اخیر استان زنجان در مورد لباس هم با اصول تعزیه به‌روز یعنی در بالاترین سطح کشور و با پیشرفته‌ترین مکان‌های تعزیه ایران، برابری می‌کند. اما نوآوری دیگری که ما می‌توانیم در تعزیه داشته باشیم این است که مجالس نویی را که به‌صورت غریب سروده شده ولی خوانده نشده است، جایگزین کنیم و به صحنه اجرا بیاوریم تا مردم صحنه‌های نو و جدیدی از تعزیه را ببینند. نوآوری را در این قالب می‌شود انجام داد و اگر خیلی هم بخواهیم دست‌کاری کنیم، اصالت تعزیه ضربه می‌خورد. به نظر من اگر مجالس غریب را که از یادها رفته احیا کنیم، بهترین نوآوری را انجام داده‌ایم.
به‌عنوان رئیس انجمن تعزیه‌خوانان خدابنده، بفرمایید چند تعزیه‌خوان زیرمجموعه این انجمن فعالیت می‌کنند؟
ما شاهد هستیم به دلیل کثرت شبیه‌خوان و اجرای تعزیه ترک‌زبان در گستره زنجان و خدابنده این شهر به‌عنوان محل دبیرخانه این انجمن در شهرستان خدابنده تعیین شده و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان اجازه داده است که این مرکزیت در شهرستان خدابنده باشد. حتی تعزیه‌خوانانی از استان همدان، استان مرکزی، قم و قزوین هم چون آذری‌زبان هستند، زیرمجموعه ما هستند. ۴۰۰ نفر تعزیه‌خوان در حال حاضر عضو انجمن ما هستند و برای همه این افراد تشکیل پرونده داده‌ایم، آن‌ها ساماندهی شده و کارت عضویت گرفته‌اند و از خدمات انجمن تعزیه بهره‌مند می‌شوند. حتی برگزاری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی را در برنامه‌های‌مان داشتیم. برای مثال در استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی، شهر میاندوآب و شهرستان ملکان،کلاس‌های آموزشی برگزار می‌کنیم. یک دوره کلاس‌های آموزشی ۸۰ ساعته برگزار کردیم که در نتیجه آن از شهرستان ملکان و میاندوآب، پنج گروه تعزیه‌خوان قدرتمندبا استعدادهایی نو وارد صحنه شدند و امسال دهه اول محرم همه این عزیزان اجرا داشتند و اجراهای‌شان مورد استقبال قرار گرفت.
آیا شما فقط در استان زنجان فعالیت دارید یا در نقاط دیگر نیز تعزیه‌خوانی می‌کنید؟
بنده و بسیاری از تعزیه‌خوان‌های دیگر، از جمله آن‌هایی که پیشکسوت هستند و تعزیه‌خوانی را از بچه‌خوانی شروع کردند، به استان‌های دیگر هم می‌رویم. حتی در استان اصفهان که فارس‌زبان هست ما تعزیه ترکی اجرا کردیم. برای ترک‌زبانان آذربایجان شرقی و غربی، قزوین، تهران، قم و استان مرکزی هم تعزیه‌خوان می‌فرستیم که با موفقیت هم ظاهر شده‌اند. ما محدود به یک استان نیستیم. هر نقطه ایران که آذری‌زبان هستند، تعزیه‌خوان درخواست کنند، ما گروه‌های قوی و معتبر را می‌فرستیم که الحمدالله تاکنون استقبال خوب بوده و رضایتمندی هم بالاست.
بیش‌ترین مشکلات گروه‌های تعزیه چیست؟ آیا تعزیه‌خوانان حمایت می‌شوند؟
عمده مشکلات تعزیه‌خوان‌ها به خودشان برمی‌گردد. تعزیه هنری مردمی است. قدیم‌ها تعزیه‌خوان‌ها می‌رفتند در روستایی تعزیه می‌خواندند؛ مردم جمع می‌شدند، مثلاً ۲۰۰ نفر می‌نشستند؛ از این ۲۰۰ نفر دو یا سه نفر سواد داشتند و مابقی بی‌سواد بودند ولی الان قضیه دقیقاً برعکس شده؛ متأسفانه یکی از مشکلات تعزیه‌خوان‌ها این است که سوادشان را بالاتر نبردند. مردم باسواد شدند و تعزیه‌خوانی که فقط دارد به صدایش اکتفا می‌کند و به محتوا و متن و موضوع و تاریخ اهمیت نمی‌دهد؛ برای این مخاطب باسواد جذاب نیست. این مشکل تعزیه‌خوان‌ها به‌صورت آسیب درآمده است و باید این مشکل توسط مراجع ذی‌ربط مثل اداره ارشاد یا سازمان تبلیغات حل بشود. مثلا کلاس‌های آموزشی برای تعزیه‌خوان‌ها بگذارند، حداقل تعزیه‌خوان‌ها آن چیزی را که برای مردم می‌خوانند، درست بخوانند. از دیگر مشکلات تعزیه‌خوان‌ها نداشتن امنیت شغلی است. چون در منطقه ما اعتقاد مردم بر این است که تعزیه‌خوان در هر روستا 10 روز باید تعزیه نگه‌دارد، یا محرم و مناسبت‌های دیگر و حتی خارج از مناسبت‌ها، مرسوم است که بعضی از روستاها به شکرانه نزول باران و حل مشکلات، 10 روز را تعزیه می‌خوانند. چون درخواست مردم این است، نزدیک به ۲۰۰ نفر از تعزیه‌خوان‌های‌مان به‌طور کاملاً حرفه‌ای فعالیت می‌کنند و فرصتی برای کار کردن در جای دیگر ندارند و مجبور هستند که به‌صورت حرفه‌ای این برنامه‌ها را دنبال کنند. به همین دلیل نیاز است که این‌ها بیمه داشته باشند و از برخی خدمات حداقلی دولتی بهره‌مند باشند.
به نظر شما برگزاری سوگواره‌های تعزیه چه تأثیری در روند رشد تعزیه‌خوانی می‌تواند داشته باشد؟
سوگواره‌ها باعث تقویت تعزیه می‌شوند، چون بین تعزیه‌خوان‌ها ایجاد رقابت و تبادل می‌کند. مثلاً تعزیه‌خوان استان زنجان از تعزیه‌خوان استان اصفهان تأثیر می‌گیرد یا تعزیه‌خوان استان تهران از استان زنجان چیزی یاد می‌گیرد و این تبادل اطلاعات و مسائل روز باعث تقویت تعزیه و به‌روزتر شدن تعزیه‌خوان‌ها می‌شود و کمک می‌کند تعزیه‌خوان از اطلاعات روز آگاهی داشته باشد و با مجالس غریب و جدید آشنا بشوند. سوگواره‌ها همه تعزیه‌خوان‌ها را به صحنه می‌آورد و باعث می‌شود تعزیه‌خوان‌ها استعدادهای جدید را بشناسند. منفعتی که این سوگواره‌ها می‌توانند داشته باشند همین است و برگزاری‌اش هزینه بسیار سنگینی هم برای نهادها و ادارات ندارد؛ چون تعزیه هنری مردمی است و مردم مشارکت می‌کننند و بر اساس اعتقادی که دارند مبالغی را نذر می‌کنند. ما از اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان و حوزه هنری درخواست داریم که هرسال یک‌بار سوگواره داشته باشیم.
نسخه‌های تعزیه‌ای که اکنون در زنجان اجرا می‌شود متعلق به چه دوره‌ای هستند؟
نسخه‌های تعزیه که الان اجرا می‌شود متعلق به دوره قاجار هستند. در دوره قاجاریه این نسخه‌ها توسط محمدحسن بیک خرقانی، ملأ مصطفی خوئینی زنجانی، ملأ مصطفی هزینه زنجانی و میرزا ابوطالب دیوانه سروده شدند. این افراد در آن زمان به شورایی به نام شورای تعزیه که متشکل از چند میرزای عارف و مسلط به تاریخ و وقایع عاشورا بودند، رفته و این نسخه‌ها را با تاریخ تطبیق داده و اصلاح کردند. نسخه‌های تعزیه زبان ترکی هم که ما الان داریم متعلق به دوره قاجار و شاید هم قبل از آن است. گاهی هم از بعضی کتاب‌ها مثل قمری دربندی و دخیل، به نسخه‌ها اضافه شده، ولی اشعار و قالب‌های ادبی بسیار غنی و پرمحتوایی دارد. به نظر من هر چقدر هم در این خصوص بحث بشود، کم است و جا دارد در دانشگاه‌ها به‌صورت آکادمیک و علمی روی اشعار تعزیه و قالب‌های شعری قالب‌های ادبی تعزیه بحث بشود و آموزش داده شود. اخیراً هم کتاب‌هایی در این موضوع دارد به بازار عرضه می‌شود که خیلی خوب است و در استان زنجان هم از یکی از علاقه‌مندان به تعزیه پایان‌نامه‌ای نوشته بود به نام زیبایی‌شناسی در اشعار تعزیه که تبدیل به کتاب شد و از نقاط قوت و افتخارات ما زنجان است و می‌تواند به‌عنوان کتاب مرجع در دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی تدریس شود.